BS Meng Gia Thạnh, khoa T3, cơ s�?2 Lê Minh Xuân lược dịch 

Tại thời điểm COVID-19 được xem là một đại dịch, người cao tuổi nói chung và người mắc bệnh Alzheimer và các chứng sa sút trí tu�?liên quan (Alzheimer Disease and Related Dementias – ADRD) nói riêng, b�?tác động trực tiếp nghiêm trọng bởi virus và gián tiếp bởi các hậu qu�?và ứng phó của xã hội.¹ Gi�?đây, gần 2 năm sau khi SARS-CoV-2 xuất hiện, chúng tôi đang bắt đầu khảo sát s�?tác động của COVID-19 đối với người bệnh cao tuổi b�?suy giảm nhận thức và ADRD. Thêm nữa, chúng tôi bắt đầu đánh giá các vấn đ�?sinh học thần kinh liên quan đến COVID-19 �?người cao tuổi và xem xét cách mà COVID-19 gây suy giảm nhận thức và sa sút trí tu�?

Tác động của COVID-19 trên người cao tuổi

Theo s�?liệu thống kê nhân khẩu học các trường hợp nhiễm COVID-19 thay đổi theo thời gian, những người cao tuổi b�?ảnh hưởng nhiều nhất trong thời k�?đầu của đại dịch, còn các làn sóng tiếp nối sau đó thì liên quan nhiều đến người tr�?tuổi.² Tương t�? nguy cơ nhiễm bệnh thay đổi theo từng hoàn cảnh, với một làn sóng sớm các trường hợp nhiễm COVID-19 �?các cơ s�?đông đúc như viện dưỡng lão, nhà hưu trí và bệnh viện. Những đợt bùng phát thường xuyên và lan rộng này có liên quan đến một t�?l�?gia tăng đáng k�?các ca mắc và t�?vong. Dù đã có các chiến dịch tiêm chủng cho người cao tuổi trong viện dưỡng lão, tuy nhiên h�?vẫn chiếm t�?l�?lớn trong tổng s�?ca t�?vong do COVID-19^{3, 4}

Đ�?nặng của bệnh COVID-19 trải dài t�?giai đoạn mang mầm bệnh không triệu chứng đến giai đoạn xuất hiện các triệu chứng nặng và t�?vong, và đ�?tuổi là yếu t�?nguy cơ làm cho bệnh nặng hơn: Tuổi có mối quan h�?lũy thừa với t�?l�?t�?vong do nhiễm trùng, đạt 15% �?85 tuổi⁵ Người cao tuổi b�?suy giảm nhận thức có nguy cơ tăng gấp đôi, đó là yếu t�?tuổi tác và sa sút trí tu�?góp phần làm tăng đ�?nặng của bệnh.⁶ Suy giảm nhận thức liên quan đến tăng gấp đôi nguy cơ t�?vong do COVID-19 tại các viện dưỡng lão.³ C�?khi kiểm soát tốt tại viện dưỡng lão, người b�?sa sút trí tu�?vẫn có nguy cơ nhiễm COVID-19 tăng gấp đôi⁷

Chúng tôi đã d�?đoán rằng t�?l�?các triệu chứng tâm lý và hành vi liên quan đến sa sút trí tu�?(Behavioral and Psychologic Symptoms associated with Dementia – BPSD) s�?làm gia tăng tác động của các yếu t�?gián tiếp như gián đoạn hoạt động chăm sóc, cách ly xã hội và gián đoạn thói quen thường ngày^{1, 8} Thật không may, các nghiên cứu báo cáo các yếu t�?gây gia tăng BPSD bao gồm lo âu, trầm cảm, mất ng�? lang thang và kích động⁹

Bên cạnh nguy cơ t�?vong, đại dịch tác động tiêu cực đến sức khỏe tâm thần, thông qua tác động trực tiếp của virus và gián tiếp bởi việc giãn cách xã hội đ�?ứng phó với đại dịch. Những hậu qu�?sớm trên sức khỏe tâm thần bao gồm gia tăng t�?l�?mắc các triệu chứng trầm cảm, lo âu, s�?dụng chất và ý nghĩ t�?t�? Tuy nhiên, nghịch lý là những người tr�?tuổi có th�?b�?ảnh hưởng nhiều hơn người lớn tuổi.¹⁰ Tương t�? đại dịch có th�?làm tăng BPSD �?một s�?người b�?sa sút trí tu�? dù có th�?không đúng trên toàn th�? Ví d�? �?New Brunswick, Canada, s�?thăm viếng của gia đình ít đi và trong giai đoạn giãn cách (thay bằng các chuyến thăm trực tuyến và các dịch v�?tình nguyện), thì không có s�?thay đổi v�?t�?l�?kích động và có giảm t�?l�?trầm cảm �?người cao tuổi tại viện dưỡng lão, mà hơn một nửa trong s�?đó b�?sa sút trí tu�?sup>11

Vắc-xin COVID-19 an toàn và hiệu qu�?được cho là yếu t�?then chốt đ�?chấm dứt đại dịch. Thời k�?đầu, trong bối cảnh hạn ch�?nguồn cung, các chính ph�?đã ưu tiên tiêm chủng cho những nhóm dân s�?nguy cơ cao như người già và những người trong diện chăm sóc dài hạn (Long-Term Care – LTC). Vì vậy, hầu hết người b�?sa sút trí tu�?đều được ưu tiên tiêm chủng. Ví d�? �?Ontario, Canada, mặc dù ch�?có 0.5% dân s�?thuộc diện chăm sóc dài hạn LTC, thì việc tiêm chủng ban đầu được dành h�?và các chuyên gia y t�?khi vắc xin lần đầu tiên được cung cấp vào tháng 12 năm 2019.¹² Đến tháng 3 năm 2020, hơn 92% người thuộc diện LTC đã được nhận ít nhất 1 liều vắc-xin COVID-19, ước tính làm giảm t�?l�?t�?vong xuống 96% ¹² S�?chấp thuận gần đây của cơ quan Quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa K�?v�?việc tiêm tăng cường liều th�?ba cho người lớn tuổi có th�?cung cấp cho h�?thêm s�?bảo v�?

Cơ ch�?sinh học thần kinh của COVID-19

COVID-19 được truyền t�?người này sang người khác khi hít phải các giọt bắn t�?đường hô hấp và s�?lắng đọng của chúng trên màng nhầy, và �?mức đ�?thấp hơn khi tay b�?nhiễm bẩn tiếp xúc với màng nhầy.¹³ Virus xâm nhập vào t�?bào qua th�?th�?enzym chuyển đổi angiotensin 2, không ch�?hiện diện �?đường hô hấp và đường tiêu hóa mà còn �?các cơ quan khác, bao gồm não và mạch máu^{14, 15} Do đó, COVID-19 có th�?dẫn đến bệnh lý thần kinh thông qua các tác động gián tiếp toàn thân và gây viêm, và do tác động trực tiếp của nó lên h�?thần kinh.

Mặc dù hầu hết các trường hợp COVID-19 được phân loại là nh�? còn các trường hợp nghiêm trọng xảy ra �?mọi người �?mọi lứa tuổi, ph�?biến nhất là �?người lớn tuổi. Các triệu chứng cấp tính thường gặp bao gồm ho, sốt, mệt mỏi, nhức đầu, đau cơ và tiêu chảy¹⁶ Các triệu chứng có th�?tiến triển và liên quan đến giảm oxy máu và hội chứng suy hô hấp cấp tính¹⁶ Ngoài ra, tổn thương tất c�?các h�?thống cơ quan do viêm nặng, các biến c�?huyết khối và các biến chứng thần kinh có th�?xảy ra¹⁶

Hậu qu�?thần kinh của COVID-19 nghiêm trọng là ph�?biến và liên quan đến c�?h�?thần kinh trung ương (Central Nervous System – CNS) và h�?thần kinh ngoại biên (Peripheral Neuvous System – PNS)¹⁷ Chóng mặt và nhức đầu là những biểu hiện CNS ph�?biến nhất, cũng có th�?bao gồm bệnh mạch máu não (ví d�? đột qu�?thiếu máu, xuất huyết), thất điều và co giật. Sảng là biểu hiện ph�?biến của người lớn tuổi với COVID-19; nó có tiên lượng rất xấu và có liên quan đến suy giảm nhận thức vĩnh viễn¹⁸ Mất khứu giác và mất v�?giác là những biểu hiện PNS ph�?biến nhất¹⁷

Các biểu hiện h�?thần kinh trung ương và ngoại biên thường gặp của COVID-19¹⁷

• Đau đầu
• Rối loạn giấc ng�?/li>
• Bệnh não
• Đau cơ
• Mất v�?giác
• Chóng mặt
• Bệnh mạch máu não (vd, đột qu�?thiếu máu, xuất huyết)
• Thất điều
• Co giật
• Sảng

Các biểu hiện thần kinh có th�?xảy ra trong những ngày đầu tiên của bệnh và tồn tại nhiều tháng sau khi xuất viện^{17, 19} Phân lập vi rút trong dịch não tủy là rất hiếm²⁰ Suy giảm nhận thức là một triệu chứng thường được báo cáo �?những người sống sót sau COVID-19 nặng �?60 ngày sau khi xuất viện¹⁹ Mặc dù cần có nghiên cứu đ�?xác nhận di chứng tâm thần kinh của COVID-19, một loạt các triệu chứng tâm thần kinh đã được báo cáo bao gồm đau đầu, rối loạn giấc ng�? bệnh não, đau cơ và mất v�?giác²¹ Thuật ng�?COVID kéo dài ch�?s�?tồn tại của các triệu chứng sau khi giải quyết xong đợt nhiễm trùng cấp tính và một loạt các triệu chứng đã được báo cáo, bao gồm các triệu chứng tâm thần kinh như suy giảm nhận thức, mất ng�? suy giảm kh�?năng tập trung, các triệu chứng sau sang chấn và đau đầu¹⁵ COVID kéo dài không phải lúc nào cũng liên quan đến mức đ�?nghiêm trọng của COVID-19 cấp hoặc các yếu t�?nguy cơ đối với COVID-19 nặng, và nó có th�?liên quan đến tổn thương nhiều cơ quan do các cơ ch�?trực tiếp khác²² COVID kéo dài tương đối ph�?biến, nhưng các ước tính v�?mức đ�?ph�?biến của nó rất khác nhau tùy thuộc vào định nghĩa và thời gian k�?t�?khi nhiễm bệnh. Nó cũng có th�?ph�?thuộc vào biến th�?di truyền SARS-CoV-2¹⁵

Có bằng chứng cho những thay đổi v�?cấu trúc và chức năng của não sau COVID-19, và những thay đổi này có th�?liên quan đến các triệu chứng thần kinh của COVID kéo dài. Nhiều nghiên cứu khác nhau đã báo cáo những phát hiện không đồng nhất. Một đánh giá có h�?thống gần đây tóm tắt các phát hiện v�?hình ảnh thần kinh liên quan đến COVID-19 �?người lớn tuổi đã báo cáo các vấn đ�?v�?bệnh lý thần kinh ph�?biến thường liên quan đến tổn thương mạch máu não, nhất là �?vùng chất trắng, thân não và v�?não trán thái dương²³ Một nghiên cứu bệnh chứng trên những bệnh nhân đã khỏi bệnh COVID-19 phát hiện thấy hiện tượng giảm trao đổi chất �?các vùng não trán thái dương, có liên quan đến các triệu chứng thần kinh²⁴ Một nghiên cứu tại Biobank, vương quốc Anh do Douaud và cộng s�?thực hiện đã phát hiện ra những thay đổi �?394 người được chụp ảnh não trước và sau khi nhiễm COVID-19, so với 388 người bên nhóm chứng phù hợp không có lịch s�?COVID-19. Trong s�?những người sống sót sau COVID-19, Douaud và cộng s�?đã xác định được s�?giảm sút chất xám �?hồi cạnh hải mã bên trái (left parahippocampal gyrus), v�?não trán �?mắt bên trái (left lateral orbittofrontal cortex) và thùy đảo trái (left insula)²⁵

 Hậu qu�?lâu dài của COVID-19

Mặc dù điều đáng kinh ngạc là khoảng 1/500 người M�?đã chết vì COVID-19, nhưng t�?l�?t�?vong là phần nổi của tảng băng chìm. Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh (Center for Disease Control and Prevention) ước tính rằng tính đến ngày 29 tháng 5 năm 2021, đã có hơn 100 triệu người có triệu chứng nhiễm COVID-19 �?Hoa K�? 10 triệu người trong s�?h�?trên 65 tuổi²⁶ Di chứng nghiêm trọng của COVID-19 là nguy cơ sa sút trí tu�? và có th�?làm tăng s�?lượng người bệnh sa sút trí tu�? Hiểu được tiền s�?từng nhiễm COVID-19 đối với nguy cơ sa sút trí tu�?trong tương lai s�?cần các nghiên cứu dài hạn. Các nguy cơ này có th�?là đáng k�?do những thay đổi mạch máu não liên quan đến tiền s�?nhiễm trùng trong quá kh�? Trong vài năm tới, các vấn đ�?hậu COVID-19 có th�?xảy ra ch�?yếu �?người lớn tuổi. Tuy nhiên, COVID-19 cũng có th�?làm tăng nguy cơ suy giảm nhận thức và sa sút trí tu�?�?những người tr�? do các yếu t�?nguy cơ như trình đ�?học vấn thấp hoặc trầm cảm sớm trong cuộc sống. Chưa rõ mức đ�?tổn thất nhân lực, tài chính và xã hội trong hiện tại và tương lai của COVID-19, nhưng chắc chắn là đáng lo ngại.

Mặt khác, chúng tôi k�?vọng rằng đại dịch s�?dẫn đến nhiều thay đổi có lợi cho người lớn tuổi. C�?th�? s�?tập trung chú ý đến các viện dưỡng lão cho thấy có những sai sót mang tính h�?thống và s�?bất bình đẳng �?nhiều quốc gia. Việc chuyển đổi sang dịch v�?chăm sóc trực tuyến đã thúc đẩy một s�?đổi mới có th�?tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận các dịch v�?chăm sóc trong tương lai.

Theo kinh nghiệm của bản thân, khi làm việc tại Trung tâm nghiện chất và sức khỏe tâm thần �?Toronto, chúng tôi đã phải rất khó khăn khi chăm sóc cho những người lớn tuổi bất chấp có nhiều làn sóng nhiễm COVID-19 trong cộng đồng. Một s�?thay đổi trong thực hành và môi trường của chúng ta s�?có những lợi ích lâu dài. S�?không đồng nhất của trải nghiệm trong th�?giới thực, so với mức trung bình thường được báo cáo trong nghiên cứu, là khiêm tốn. Một s�?bệnh nhân lớn tuổi của chúng tôi đã cho thấy kh�?năng phục hồi đáng k�?thông qua đại dịch và đã điều chỉnh lối sống của h�?đ�?tiến b�?trong thời gian này. Những người khác, với các cơ ch�?đối phó thông thường b�?gián đoạn hoàn toàn và đang phải chịu đựng, cần thêm các nguồn lực h�?tr�?sức khỏe tâm thần và xã hội. Trong đơn v�?nội trú chăm sóc sức khỏe tâm thần người cao tuổi của chúng tôi, dùng công ngh�?(ví d�? máy tính bảng kết nối internet) đã rất hữu ích đ�?kết nối bệnh nhân với gia đình, các hoạt động và giải trí. Chúng tôi cũng nhận thấy kh�?năng tiếp cận tư vấn chuyên khoa được cải thiện với dịch v�?chăm sóc trực tuyến và các tùy chọn tư vấn t�?bác sĩ đến bác sĩ. Đối với người bệnh ngoại trú, các tùy chọn chăm sóc trực tuyến được giới thiệu góp phần làm giảm nguy cơ mắc COVID-19 cũng đã giảm bớt các rào cản đối với một s�?người bệnh có vấn đ�?v�?di chuyển.

Kết luận

Tác động của đại dịch đối với người lớn tuổi và những người mắc chứng sa sút trí tu�?là vô cùng lớn. Tiêm vắc-xin có th�?làm giảm đáng k�?các hậu qu�?nghiêm trọng do COVID-19 �?người lớn tuổi. Tác động gián tiếp của đại dịch đối với những người b�?sa sút trí tu�? chẳng hạn như cách ly và gián đoạn việc chăm sóc, có th�?rõ ràng, nhưng chúng cũng có th�?được giảm thiểu. COVID-19 gây tổn thương thần kinh không ch�?giới hạn �?những trường hợp nặng hoặc người lớn tuổi. Một t�?l�?đáng k�?những người b�?nhiễm COVID-19 s�?phải chịu tác động tiêu cực lâu dài, bao gồm gia tăng nguy cơ sa sút trí tu�? Nghiên cứu đ�?hiểu rõ hơn v�?sinh học thần kinh và các tác động lâu dài đến tâm thần kinh của COVID-19 là rất quan trọng, vì nó s�?thay đổi hiểu biết v�?lợi ích – rủi ro của các can thiệp đ�?ngăn ngừa COVID-19. Đại dịch vẫn chưa kết thúc. Những n�?lực đ�?bảo v�?tất c�?mọi người, k�?c�?người lớn tuổi, khỏi COVID-19 là điều cần thiết.

Tài liệu tham khảo

1. Brown EE, Kumar S, Rajji TK, et al. Anticipating and mitigating the impact of the COVID-19 pandemic on Alzheimer’s disease and related dementias. Am J Geriatr Psychiatry. 2020;28(7):712-721.
2. Boehmer TK, DeVies J, Caruso E, et al. Changing age distribution of the COVID-19 pandemic �?United States, May-August 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020;69(39):1404-1409.
3. Panagiotou OA, Kosar CM, White EM, et al. Risk factors associated with all-cause 30-day mortality in nursing home residents with COVID-19. JAMA Intern Med. 2021;181(4):439-448.
4. Grabowski DC, Mor V. Nursing home care in crisis in the wake of COVID-19. JAMA. 2020;324(1):23-24.
5. Levin AT, Hanage WP, Owusu-Boaitey N, et al. Assessing the age specificity of infection fatality rates for COVID-19: systematic review, meta-analysis, and public policy implications. Eur J Epidemiol. 2020;35(12):1123-1138.
6. Tahira AC, Verjovski-Almeida S, Ferreira ST. Dementia is an age-independent risk factor for severity and death in COVID-19 inpatients. Alzheimers Dement. Published online April 21, 2021.
7. Wang Q, Davis PB, Gurney ME, Xu R. COVID-19 and dementia: analyses of risk, disparity, and outcomes from electronic health records in the US. Alzheimers Dement. 2021;17(8):1297-1306.
8. Keng A, Brown EE, Rostas A, et al. Effectively caring for individuals with behavioral and psychological symptoms of dementia during the COVID-19 pandemic. Front Psychiatry. 2020;11:573367.
9. Dellazizzo L, Léveillé N, Landry C, Dumais A. Systematic review on the mental health and treatment impacts of COVID-19 on neurocognitive disorders. J Pers Med. 2021;11(8):746.
10. Czeisler MÉ, Lane RI, Wiley JF, et al. Follow-up survey of US adult reports of mental health, substance use, and suicidal ideation during the COVID-19 pandemic, September 2020. JAMA Netw Open. 2021;4(2):e2037665.
11. McArthur C, Saari M, Heckman GA, et al. Evaluating the effect of COVID-19 pandemic lockdown on long-term care residents�?mental health: a data-driven approach in New Brunswick. J Am Med Dir Assoc. 2021;22(1):187-192.
12. Brown KA, Stall NM, Vanniyasingam T, et al. Early impact of Ontario’s COVID-19 vaccine rollout on long-term care home residents and health care workers. Science Table: COVID-19 Advisory for Ontario. March 8, 2021. Accessed October 5, 2021. //covid19-sciencetable.ca/wp-content/uploads/2021/03/Science-Brief_LTC-and-Vaccine_20210308_version-1.1_published-1.pdf
13. Scientific brief: SARS-CoV-2 transmission. Centers for Disease Control and Prevention. Updated May 7, 2021. Accessed September 28, 2021. //www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/science/science-briefs/sars-cov-2-transmission.html
14. Hamming I, Timens W, Bulthuis MLC, et al. Tissue distribution of ACE2 protein, the functional receptor for SARS coronavirus. a first step in understanding SARS pathogenesis. J Pathol. 2004;203(2):631-637.
15. Crook H, Raza S, Nowell J, et al. Long Covid �?mechanisms, risk factors, and management. BMJ. 2021;374:n1648.
16. Berlin DA, Gulick RM, Martinez FJ. Severe Covid-19. N Engl J Med. 2020;383(25):2451-2460.
17. Mao L, Jin H, Wang M, et al. Neurologic manifestations of hospitalized patients with coronavirus disease 2019 in Wuhan, China. JAMA Neurol. 2020;77(6):683-690.
18. Marengoni A, Zucchelli A, Grande G, et al. The impact of delirium on outcomes for older adults hospitalised with COVID-19. Age Ageing. 2020;49(6):923-926.
19. Chopra V, Flanders SA, O’Malley M, et al. Sixty-day outcomes among patients hospitalized with COVID-19. Ann Intern Med. 2021;174(4):576-578.
20. García-Azorín D, Abildúa MJA, Aguirre MEE, et al; Spanish neuroCOVID registry group. Neurological presentations of COVID-19: findings from the Spanish Society of Neurology neuroCOVID-19 registry. J Neurol Sci. 2021;423:117283.
21. Nalleballe K, Reddy Onteddu S, Sharma R, et al. Spectrum of neuropsychiatric manifestations in COVID-19. Brain Behav Immun. 2020;88:71-74.
22. Yong SJ. Long COVID or post-COVID-19 syndrome: putative pathophysiology, risk factors, and treatments. Infect Dis (Lond). 2021;53(10):737-754.
23. Manca R, De Marco M, Ince PG, Venneri A. Heterogeneity in regional damage detected by neuroimaging and neuropathological studies in older adults with COVID-19: a cognitive-neuroscience systematic review to inform the long-term impact of the virus on neurocognitive trajectories. Front Aging Neurosci. 2021;13:646908.
24. Guedj E, Campion JY, Dudouet P, et al. ¹⁸F-FDG brain PET hypometabolism in patients with long COVID. Eur J Nucl Med Mol Imaging. 2021;48(9):2823-2833.
25. Douaud G, Lee S, Alfaro-Almagro F, et al. Brain imaging before and after COVID-19 in UK Biobank. medRxiv. Preprint posted online June 20, 2021.
26. Estimated COVID-19 burden. Centers for Disease Control and Precention. Updated July 27, 2021. Accessed September 28, 2021. //www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/cases-updates/burden.html

The post COVID-19, NHẬN THỨC VÀ SA SÚT TRÍ TU�? ĐẠI DỊCH CÓ VAI TRÒ GÌ? appeared first on Bệnh Viện Tâm Thần TP. HCM.

1. SSRIs và tình trạng nhiễm virus.

Mức đ�?viêm khi nhiễm trùng được đặc trưng bởi mức đ�?duy trì của một s�?cytokine ngoại vi. Hiện tượng này cũng được quan sát thấy trong vô s�?bệnh như tâm thần và rối loạn chuyển hóa. Các nghiên cứu ghi nhận 5-HT có liên quan đến tình trạng viêm nhiễm. Nồng đ�?5-HT giảm �?vùng dưới đồi (hypothalamus) đồng thời với h�?huyết áp, tăng nhịp tim, h�?thân nhiệt, sau đó là sốt, tăng nồng đ�?prostaglandin E2, nitric oxide và cytokine trong huyết tương sau khi tiêm tĩnh mạch lipopolysaccharide (tương t�?nhiễm trùng huyết nặng). 5-HT ngoại sinh trong não thất ngăn ngừa h�?huyết áp, giảm oxit nitric (NO) trong huyết tương, h�?thân nhiệt và sốt cao, có liên quan đến giảm TNF-α, IL-6 và IL-1β do lipopolysaccharide gây ra. Tiêm 5-HT vào não thất có hiệu qu�?làm giảm s�?gia tăng cytokine khi viêm nhiễm⁽¹⁾

5-HT ngoại biên được tìm thấy trong các tiểu cầu và t�?các t�?bào enterochromaffin của đường tiêu hóa. Sau khi được giải phóng, 5-HT hoạt động ảnh hưởng đến 7 th�?th�?serotonin 5-HT dưới nhóm (5-HT1 đến 5-HT7), và chất vận chuyển 5-HT (SERT) �?đầu cuối sợi trục serotonergic (4). 5-HT ngoại biên còn tác động trực tiếp lên các t�?bào miễn dịch⁽²⁾.

Các t�?bào miễn dịch này có các tiểu nhóm th�?th�?serotonin khác nhau, SERT, các enzym tổng hợp serotonin như tryptophan hydroxylase và enzym phân hủy serotonin như monoamine oxidase. Trong h�?thống miễn dịch, 5-HT ức ch�?các cytokine tiền viêm do LPS (lipopolysaccharides) và gây ra s�?phân cực M2 của đại thực bào thông qua các th�?th�?serotonin 5-HT2B và 5-HT7. Việc s�?dụng chất đồng vận th�?th�?serotonin 5-HT7 trong nhiễm trùng huyết thực nghiệm làm giảm IL-1β và IL-6 huyết tương và c�?NFκB �?phổi, tăng kh�?năng sống sót⁽³⁾

T�?bào thần kinh biểu hiện một s�?tiểu nhóm th�?th�?5-HT và có th�?s�?dụng serotonin đ�?thúc đẩy tăng sinh t�?bào lympho T và biệt hóa t�?bào T còn non, cho thấy tác động của serotoninergic cũng trong miễn dịch. Serotonin cũng làm tăng độc tính t�?bào của các t�?bào tiêu diệt t�?nhiên (NK), có th�?thông qua th�?th�?serotonin 5-HT1A⁽³⁾

5-HT làm giảm s�?lây nhiễm HIV trong đại thực bào �?người bằng cách điều chỉnh giảm s�?biểu hiện của CCR5 (th�?th�?cho s�?xâm nhập của virus vào t�?bào). Buspirone, ch�?vận th�?th�?serotonin, có th�?làm giảm s�?lượng t�?bào lympho T-CD8 và tăng t�?l�?CD4/CD8 �?bệnh nhân nhiễm HIV⁽³⁾

Mức đ�?viêm trong tình trạng nhiễm trùng được đặc trưng bởi mức đ�?duy trì của một s�?cytokine ngoại vi. Hiện tượng này được quan sát thấy trong vô s�?bệnh như tâm thần và rối loạn chuyển hóa. Gần đây, nhiều nghiên cứu ghi nhận béo phì liên quan với trầm cảm, lo âu, bệnh lý thoái hóa thần kinh – tâm thần. Nhiễm SARS-CoV-2 tăng nặng cùng với BMI. Béo phì có liên quan đến bệnh lý đái tháo đường và có th�?dẫn đến rối loạn miễn dịch nghiêm trọng gây tăng t�?l�?t�?vong khi nhiễm SARS-CoV-2. Rối loạn đông máu cũng nghiêm trọng hơn �?người béo phì khi nhiễm SARS-CoV-2.

Serotonin còn thông qua các cơ ch�?thần kinh trung ương như cơ ch�?chống lại s�?biến đổi ph�?v�? Các chất ức ch�?tái hấp thu 5-HT chọn lọc (SSRIs) làm tăng kh�?năng cung cấp 5-HT của não bằng cách vượt qua hàng rào máu não và ức ch�?SERT trung tâm⁽⁴⁾. Thuốc SSRIs kích thích dây thần kinh ph�?v�?bằng cách tăng cường sản xuất 5-HT �?một s�?các vùng não. Kích thích ph�?v�?làm ảnh hưởng đến toàn cơ th�?

Nghiên cứu fluoxetine ghi nhận kh�?năng ức ch�?s�?nhân lên của virus⁽⁵⁾ và tăng hoạt động của t�?bào NK �?bệnh nhân HIV. �?não, thuốc này ức ch�?s�?hoạt hóa t�?bào thần kinh đệm và giảm sản xuất cytokine của các t�?bào này. Một nghiên cứu trong ống nghiệm cho thấy fluoxetine có tác dụng đặc biệt ức ch�?s�?lây nhiễm SARS-CoV-2. Fluvoxamine có đặc tính điều hòa miễn dịch đáng k�?bằng cách điều chỉnh giảm s�?sản xuất cytokine trong bạch cầu đơn nhân thông qua ái lực cao với th�?th�?sigma-1 (S1R)⁽⁶⁾

Như vậy các chất ức ch�?tái hấp thu 5-HT chọn lọc (SSRIs) có th�?điều chỉnh chức năng miễn dịch trong quá trình nhiễm virus. Các thuốc SSRIs cũng được đ�?c�?cho việc điều tr�?cho tình trạng viêm nhiễm SARS-CoV-2.

2. Tương tác giữa thuốc hướng thần và thuốc trong điều tr�?covid:

Nguy cơ của thuốc chống loạn thần không điển hình lên h�?tim mạch ch�?yếu là gián tiếp thông qua tình trạng thèm ăn do tác động đến th�?th�?histamine H1 và 5HT2C khi b�?phong tỏa, gây tăng cân, gây béo phì, đ�?kháng insuline, rối loạn chuyển hóa lipid và glucose, t�?đó gây ra các biến chứng tim mạch. Tuy nhiên đây là tác dụng lâu dài ch�?sau nhiều tháng s�?dụng thuốc⁽⁴⁾. Nguy cơ thực s�?và nhanh chóng của thuốc chống loạn thần trong giai đoạn nhiễm covid liên quan đến tình trạng kéo dài QTc và tương tác thuốc, bởi vì điều tr�?bệnh lý tâm thần thường là kéo dài, k�?c�?trong giai đoạn nhiễm SARS-COV-2.

Theo Helm J và cs, có đến 86% bệnh nhân nhiễm covid �?ICU phải s�?dụng midazolam, 69% bệnh nhân kích động và hơn 60% s�?này có tình trạng lú lẫn⁽⁸⁾. Tình trạng lú lẫn và kích động đều thường cần phải s�?dụng thuốc chống loạn thần. Các trường hợp ghi nhận v�?loạn thần khác do nhiễm covid nêu trên cũng là cơ s�?cho các nhà lâm sàng phải s�?dụng đến thuốc chống loạn thần song song với điều tr�?nhiễm covid. Tương t�? các vấn đ�?v�?tâm thần khác⁽¹⁴⁾ cũng cần s�?dụng các loại thuốc chống trầm cảm, hoặc phối hợp khác.

Thuốc chống loạn thần được ghi nhận t�?l�?đột t�?thay đổi tùy loại thuốc trong các phân tích meta-analysis. Các thuốc nguy cơ cao với tình trạng này là quetiapine, olanzapine, clozapine, risperidone, haloperidol và thioridazine. Tình trạng đột t�?này liên quan đến kéo dài QTc, gây xoắn đỉnh và rối loạn nhịp thất^{(9, 10)} Trong khi đó, nhóm thuốc thường được s�?dụng trong nhiễm covid bao gồm: azithromycine, hydroxychloroquine, lopinavir/ritonavir (LPV/r) (hoặc các thuống kháng virus khác)⁽¹¹⁾ và đều gây độc tính lên tim, kéo dài QTc, riêng azithromycine còn gây tăng nồng đ�?của ritonavir. LPV/r (chất ức ch�?CYP3A4), hydroxychloroquine (chất ức ch�?CYP2D6) gây ra những thay đổi v�?nồng đ�?thuốc, nhất là với phối hợp cùng quetiapine, lamotrigine, bupropion hoặc methadone, thay đổi với hơn 50% nồng đ�?thuốc⁽¹²⁾

Các thuốc kháng virus s�?dụng trong SARS-CoV-2 như lopiravir, remdesivir, ritonavir�?đều có chuyển hoá liên quan với h�?men CYP như 3A4, 2D6, 1A2, 2C9. Các loại thuốc này cũng liên quan đến các quá trình chuyển hoá khác. Đa s�?đều là chất ức ch�?và/hoặc cảm ứng với h�?men CYP. Trong khi đó, các thuốc điều tr�?trong tâm thần cũng tương tác quan trọng với h�?men CYP, như fluoxetine, carbamazepine �?ức ch�?3A4⁽⁴⁾, risperidone, non-BZDs, BZDs lại là chất nền của 3A4, hoặc carbamazepine, phenobarbital, phenytoin là chất nền và chất cảm ứng của 3A4⁽¹⁵⁾. Điều tương t�?cũng xãy ra với kháng sinh macrolide như erythromycine, azithromycine là chất ức ch�?mạnh men 3A4⁽¹⁵⁾

Các thuốc kháng virus, chloroquine/hydrochloroquine/azithromycine, và các thuốc hướng thần cũng đều liên quan đến quá trình glucoronid hóa, men aldehyde oxidase⁽¹⁷⁾. Chính vì vậy, s�?dụng các thuốc hướng thần cùng với các thuốc trong điều tr�?covid đều có nguy cơ làm tăng nồng đ�?thuốc, giảm hiệu qu�? tăng nguy cơ tim mạch cao.

Bảng 1: Nguy cơ tương tác thuốc trong covid ⁽¹⁶⁾

Bảng 2: men chuyển hóa trong điều tr�?covid⁽¹⁸⁾

Do vấn đ�?tương tác thuốc, các tác gi�?Tây Ban Nha khuyến cáo trong điều tr�?tâm thần với các bệnh nhân nhiễm Covid:⁽¹⁹⁾

(A) Trong cơn mê sảng kích động, olanzapine được khuyến cáo là thuốc chống loạn thần đầu tay và nên tránh dùng quetiapine.

(B) Trong bệnh tâm thần nặng (SMI – severe mental illness), các phương pháp điều tr�?cần thiết nên được duy trì.

(C) �?những người không phải SMI và có các triệu chứng trầm cảm/lo âu, cần được h�?tr�?tâm lý, xác định và điều tr�?các triệu chứng.

Điều chỉnh thuốc được s�?dụng trong điều tr�?nhiễm COVID-19 liên quan đến chuyển hóa thuốc men CYPs. Quan trọng nhất, men CYP trong chuyển hóa các loại thuốc s�?dụng trong nhiễm COVID-19, tương tác thuốc đã được biết đến một cách toàn diện, nhưng một s�?loại thuốc vẫn chưa được biết đến. Do đó, trong điều kiện COVID-19, tính quan trọng trong tương tác bệnh – thuốc hoặc thuốc – thuốc cần phải được xem xét. Thuốc có th�?đóng một vai trò thiết yếu điều tr�? cũng như có th�?có độc tính⁽¹⁸⁾ Dù có s�?tương tác gây thay đổi nồng đ�?thuốc hướng thần nói chung nhưng vẫn không cần thiết thay đổi liều trong thời gian dùng chung thuốc COVID-19. Điều quan trọng s�?là theo dõi ECG, theo dõi lâm sàng các tác dụng ngoại ý (vd: tác dụng ngoại tháp với thuốc chống loạn thần, an thần gây ng�?với benzodiazepines, phản ứng adrenergic hoặc serotoninergic với thuốc chống trầm cảm) và theo dõi nồng đ�?thuốc (nếu có th�?. Trong trường hợp nồng đ�?cao hơn mức khuyến cáo, cần giảm liều lượng thuốc hướng thần và theo dõi thường xuyên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Berger, Gray J.A., Roth B.L. The Expanded Biology of Serotonin. Annu Rev Med. 2009; 60: 355�?66. doi: 10.1146/annurev.med.60.042307.110802) (Costa LHA, Santos BM, Branco LGS. Can selective serotonin reuptake inhibitors have a neuroprotective effect during COVID-19? Eur J Pharmacol. 2020 Dec 15; 889:173629. doi: 10.1016/j.ejphar.2020.173629. Epub 2020 Oct 3.
2. Berger, Gray J.A., Roth B.L. The Expanded Biology of Serotonin. Annu Rev Med. 2009; 60: 355�?66. doi: 10.1146/annurev.med.60.042307.110802.
3. Keyhanian, Umeton R.P., Mohit B., Davoudi V., Hajighasemi F., Ghasemi M. SARS-CoV-2 and nervous system: From pathogenesis to clinical manifestation. J Neuroimmunol. 2021 Jan 15; 350: 577436. doi: 10.1016/j.jneuroim.2020.577436.
4. Stahl SM. Stahl’s Essential Psychopharmacology – Neuroscientific Basis and Practical Application. 4^th edition, 2013, Cambridge University Press, New York.
5. Bauer L., Manganaro R., Zonsics B., Strating J., El Kazzi P., Lorenzo Lopez M., Ulferts R., van Hoey C., Mate M.J., Langer T., Coutard B., Brancale A., van Kuppeveld F.J.M. Fluoxetine inhibits enterovirus replication by targeting the viral 2C protein in astereo specifc manner. ACS Infect Dis. 2019, 5, 1609�?623. DOI: 10.1021/acsinfecdis.9b00179.
6. Rosen D.A., Seki S.M., Fernandez-Castaneda A., Beiter R.M., Eccles J.D., Woodfolk J.A., Gaultier A. Modulation of the sigma-1 receptor-IRE1 pathway is benefcial in preclinical models of inflammation and sepsis. Sci Transl Med. 2019, 11. doi:10.1126/scitranslmed.aau5266.
7. Costa LHA, Santos BM, Branco LGS. Can selective serotonin reuptake inhibitors have a neuroprotective effect during COVID-19? Eur J Pharmacol. 2020 Dec 15; 889:173629. doi: 10.1016/j.ejphar.2020.173629. Epub 2020 Oct 3.
8. Helms, Kremer S., Merdji H., Clere-Jehl R., Schenck M., Kummerlen C., Collange O., Boulay C., Fafi-Kremer S., Ohana M., Anheim M., Meziani F. Neurologic Features in Severe SARS-CoV-2 Infection. N Engl J Med. 2020 Jun 4;382(23):2268-2270.doi: 10.1056/NEJMc2008597. Epub 2020 Apr 15
9. Salvo F, Pariente A, Shakir S, Robinson P, Arnaud M, Thomas S, Raschi E, Fourrier-Réglat A, Moore N, Sturkenboom M, Hazell On Behalf Of Investigators Of The Aritmo Consortium, L., & Investigators of the ARITMO Consortium. Sudden cardiac and sudden unexpected death related to antipsychotics: a meta-analysis of observational studies. Clin Pharmacol Ther, 2016, 99(3):306�?14. doi: 10.1002/cpt.250.
10. Zhu J et al. Antipsychotic drugs and sudden cardiac death: A literature review of the
    challenges in the prediction, management, and future steps. Psychiatry Research 281 (2019) 112598. DOI: 10.1016/j.psychres.2019.112598.
11. McCreary, Pogue JM. Coronavirus Disease 2019 Treatment: A Review of Early and Emerging Options. Open Forum Infect Dis. 2020 Mar 23;7(4):ofaa105. doi: 10.1093/ofid/ofaa105.
12. Anmella G., Arbelo N., Fico G., Murru A., Llach CD., Madero S., Gomes-da-Costa S., Imaz ML., López-Pelayo H., Vieta E., Pintor L. COVID-19 inpatients with psychiatric disorders: Real-world clinical recommendations from an expert team in consultation-liaison psychiatry. Journal of Affective Disorders 274 (2020) 1062�?067. DOI: 10.1016/j.jad.2020.05.149.
13. Trần Trung Nghĩa. Đại dịch Covid và các vấn đ�?tâm lý �?tâm thần. Tạp chí online BVTT TP.HCM. Availlable on 3xdata.com.
14. Jain S., Potschka H., Chandra PP., Tripathi M., Vohora D. Management of COVID-19 inpatients with seizures: Mechanisms of action of potential COVID-19 drug treatments and consideration for potential drug-drug interactions with anti-seizure medications. Epilepsy Research 174(2021) 106675. DOI:10.1016/j.eplepsyres.2021.106675.
15. Plasencia-García BO., Rodríguez-Menéndez G., Rico-Rangel MI., Rubio-García A., Torelló-Iserte J., Crespo-Facorro B. Drug-drug interactions between COVID-19 treatments and antipsychotics drugs: integrated evidence from 4 databases and a systematic review. Psychopharmacology (Berl). 2021, Feb;238(2):329-340. DOI: 10.1007/s00213-020-05716-4.
16. Anmella G., Arbelo N., Fico G., Murru A., Llach CD., Madero S., Gomes-da-Costa S., Imaz ML., López-Pelayo H., Vieta E., Pintor L. COVID-19 inpatients with psychiatric disorders: Real-world clinical recommendations from an expert team in consultation-liaison psychiatry. Journal of Affective Disorders 274 (2020) 1062�?067. DOI: 10.1016/j.jad.2020.05.149.
17. Plasencia-García BO., Rodríguez-Menéndez G., Rico-Rangel MI., Rubio-García A., Torelló-Iserte J., Crespo-Facorro B. Drug-drug interactions between COVID-19 treatments and antipsychotics drugs: integrated evidence from 4 databases and a systematic review. Psychopharmacology (Berl). 2021, Feb;238(2):329-340. DOI: 10.1007/s00213-020-05716-4.
18. Kumar D., Trivedi N. Disease-drug and drug-drug interaction in COVID-19: Risk and assessment. Biomed Pharmacother. 2021 Jul; 139: 111642. doi:10.1016/j.biopha.2021.111642. Epub 2021 Apr 27.
19. Anmella G., Arbelo N., Fico G., Murru A., Llach CD., Madero S., Gomes-da-Costa S., Imaz ML., López-Pelayo H., Vieta E., Pintor L. COVID-19 inpatients with psychiatric disorders: Real-world clinical recommendations from an expert team in consultation-liaison psychiatry. Journal of Affective Disorders 274 (2020) 1062�?067.  DOI: 10.1016/j.jad.2020.05.149.

The post CÁC THUỐC HƯỚNG THẦN TRONG ĐẠI DỊCH SARS-COV-2 appeared first on Bệnh Viện Tâm Thần TP. HCM.

Hiện tại, tuy chưa có s�?liệu thống kê c�?th�?nhưng s�?lượng người bệnh đi khám tại bệnh viện Tâm thần TP.HCM đ�?điều tr�?những vấn đ�?tâm lý hậu COVID-19 dần tăng cao. Khi sống với những căng thẳng liên quan tình trạng COVID kéo dài, nhiều người bệnh thường b�?ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần, ph�?biến nhất là mất ng�?và lo âu.

Hội chứng Hậu COVID-19 bao gồm các dấu hiệu và triệu chứng phát triển trong lúc hoặc sau tình trạng nhiễm COVID-19 kéo dài có th�?đến hơn 12 tuần mà không th�?giải thích được bởi một chẩn đoán khác. Thông thường hội chứng này gồm một tập hợp các triệu chứng thường chồng lấp nhau, dao động và thay đổi theo thời gian và có th�?ảnh hưởng đến bất k�?h�?thống nào của cơ th�?

Hội chứng này có th�?đ�?lại hơn 200 di chứng với các biểu hiện v�?th�?chất, tâm lý, nhận thức. Thường hay gặp các dấu hiệu như mệt mỏi, xơ phổi, vấn đ�?trí nh�? đột qu�? mất ng�?và tổn thương thận cấp và t�?đó nguy cơ ảnh hưởng đến các hoạt động chức năng cá nhân và xã hội của người bệnh.

1. Những biểu hiện tâm lý hay gặp sau khi người bệnh đã khỏi bệnh COVID-19

Sau khi đã được xác định là khỏi bệnh COVID-19, người bệnh vẫn có th�?gặp một s�?biểu hiện như mệt mỏi kéo dài, khó ng�? hay lo lắng, buồn chán, căng thẳng, gặp khó khăn trong những hoạt động sinh hoạt thường ngày hơn trước đây (làm việc, học tập, giao tiếp�?, hay quên, d�?b�?gợi nh�?lại những ký ức khó chịu lúc bệnh nặng khi nhiễm COVID-19 giai đoạn cấp tính�?/p>

Những biểu hiện hoàn toàn có th�?giống với các rối loạn liên quan căng thẳng, rối loạn lo âu hoặc rối loạn trầm cảm cũng như các rối loạn tâm thần khác. Vì vậy, khi có những dấu hiệu này, cần gặp nhà chuyên môn v�?h�?tr�?– chăm sóc sức khỏe tâm thần như bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý lâm sàng đ�?được thăm khám, hỏi bệnh và đánh giá k�?vấn đ�?đ�?xác định người bệnh ch�?là b�?các rối nhiễu tâm lý liên quan hội chứng Hậu COVID-19 hay �?mức đ�?nghiêm trọng hơn là mắc các rối loạn v�?sức khỏe tâm thần đ�?được can thiệp và điều tr�?phù hợp.

2. Nguyên nhân

Ngoài những yếu t�?sinh học thần kinh chưa được chắc chắn hoàn toàn mà dựa vào những tổn thương phát hiện trên các cơ quan thực th�?như h�?hô hấp, tim mạch, não, thận, v.v�?thì còn có các yếu t�?thuộc tâm lý góp phần dẫn đến những vấn đ�?này như lo lắng v�?tốc đ�?lây lan nhanh của virus, căng thẳng hoặc buồn chán của việc b�?cách ly hay dãn cách xã hội, đau buồn do mất mát người thân đột ngột, cảm nhận thay đổi v�?cơ th�?kéo dài như thường xuyên thấy mệt mỏi, trải nghiệm các triệu chứng nặng. T�?đây, những phản ứng tâm lý như ảnh hưởng đến cách nhìn tiêu cực, bi quan v�?sức khỏe, công việc và tương lai của bản thân, gia đình và xã hội. Điều này d�?dẫn đến người sau nhiễm COVID thường buồn chán, lo âu và bận tâm quá mức v�?các cảm giác mệt mỏi của cơ th�?cũng như tái mắc COVID; những hồi ức tái hiện sau khi trải nghiệm bệnh nặng; thậm chí lo lắng và hoang mang do đọc nhiều thông tin chưa chắc chắn v�?di chứng hậu COVID-19, v.v�?/p>

Vì di chứng tâm lý có th�?là biểu hiện do những phản ứng căng thẳng, lo lắng, chán nản�?sau nhiễm bệnh COVID-19 hoặc có th�?cũng là những triệu chứng của một dạng rối loạn tâm thần (rối loạn lo âu, rối loạn khí sắc, loạn thần,�? b�?kích hoạt bởi nhiễm COVID-19 nên việc xác định nguyên nhân gây ra không h�?đơn giản.

3. Nguy cơ

Cho đến nay, nhiều nghiên cứu cho thấy ai từng mắc COVID-19 cũng có th�?b�?hội chứng này. Tuy nhiên, dựa trên các nghiên cứu, nhận thấy có mối tương quan giữa t�?l�?b�?hội chứng này với yếu t�?sau:

• Mức đ�?nghiêm trọng khi nhiễm bệnh COVID giai đoạn cấp: đặc biệt từng b�?nặng phải nhập viện điều tr�? từng vào khu Hồi sức tích cực (có th�?liên quan sau này đến tình trạng yếu cơ, các vấn đ�?v�?thăng bằng, suy giảm nhận thức và rối loạn sức khỏe tâm thần)
• Tuổi càng cao: gần 50% b�?hội chứng này nếu người bệnh sau 50 tuổi từng mắc COVID-19
• Mắc càng nhiều bệnh mạn tính

4. T�?l�?b�?ảnh hưởng

Có nghiên cứu báo cáo t�?l�?rối loạn tâm thần hậu COVID-19 thường gặp là⁽³⁾:

• Các vấn đ�?v�?giấc ng�? tỷ lệ từ 17,7% đến 30,8%.
• Vấn đ�?v�?chức năng nhận thức, được báo cáo �?17,1% đến 4,4% (đặc biệt ở những bệnh nhân từng nhập Hồi sức tích cực)
• Rối loạn lo âu, với t�?l�?t�?6,5% đến 63%.
• Trầm cảm, t�?4% đến 31%, theo dõi sau hơn 1 tháng sau khi nhiễm COVID-19.
• Khoảng 25% – 41,3% bệnh nhân đồng mắc rối loạn trầm cảm và rối loạn lo âu sau khi ra viện.
• Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD), t�?12,1% đến 46,9%.
• Hơn 50% bệnh nhân có ít nhất một triệu chứng của rối loạn liên quan đến căng thẳng (lo lắng, trầm cảm và PTSD) hoặc suy giảm nhận thức thần kinh.

Ngoài ra, các dấu hiệu mệt mỏi, đau, lo âu và trầm cảm nhiều hơn cho thấy �?bệnh nhân n�?và những người đã nhập khoa Hồi sức tích cực.

Tuy nhiên, cần lưu ý, với những người có tiền s�?rối loạn tâm thần trước đó hoặc tiềm ẩn các vấn đ�?sức khỏe tâm thần cũng s�?d�?b�?kích hoạt và biểu hiện các triệu chứng tâm lý-tâm thần sau khi nhiễm COVID-19. Đây là nguy cơ không nh�?khiến bệnh nhân khởi phát rối loạn tâm thần nghiêm trọng hơn như rối loạn trầm cảm nặng, rối loạn loạn thần cấp dẫn đến mức muốn t�?sát.

5. Đánh giá, tiên lượng và định hướng can thiệp – điều tr�?/strong>