Kể từ 1992, Liên đoàn Sức khỏe Tâm thần Thế giới ( World Federation for Mental Health), Tổ chức Y tế Thế giới đưa ra sáng kiến  lấy ngày 10 tháng 10 hàng năm là Ngày Tâm thần Thế giới (World Mental Health Day) với các chủ đề khác nhau nhằm tuyên truyền nâng cao nhận thức và chú ý tới các bệnh tâm thần cũng như hậu quả của nó trong cuộc sống của bệnh nhân tâm thần trên toàn thế giới. 150 quốc gia đã tham gia tổ chức này và vào dịp này thường tổ chức “Tuần lễ nhận thức bệnh tâm thần”với mục đích khuyến cáo dân chúng tìm hiều bệnh tâm thần.

Chủ đề Ngày tâm thần Thế giới năm nay là Sức khỏe Tâm thần và Người lớn tuổi.

Thuật ngữ Tâm Thần (Psychiatrie – Psychiatry) của Gs Johann Christian Reil ra đời năm 1808. Lịch sử hơn 200 năm đã là tương đối dài, nhưng những cảnh báo của Gs Reil thật sự chưa được mọi người trong xã hội quan tâm một cách thích đáng. Từ xa xưa, Gs Reil đã cho chúng ta biết:

• Tâm thần học thực sự là một chuyên ngành đặc biệt trong y khoa.
• Bệnh tâm thần xảy ra ở mọi nơi.
• Mọi người đều có thể mắc phải bệnh tâm thần.
• Cần tuyên truyền chống lại thành kiến phân biệt đối xử người bệnh tâm thần và tính nhân đạo phải được ưu tiên trong trị liệu bệnh tâm thần.
• Tâm thần học, tâm lý bệnh thực thể và tâm lý y khoa có liên hệ mật thiết với nhau.

Ngành tâm thần ở nhiều nước phát triển tương đối lớn mạnh cả về nhân lực với số lượng bác sĩ chuyên khoa tâm thần, số điều dưỡng được đào tạo chuyên khoa cũng khá nhiều, đặc biệt có tỷ lệ thích hợp của các chuyên viên tâm lý trị liệu (therapeute) được đào tạo rất bài bản. Bên cạnh đó, ngành công nghiệp dược và các nghiên cứu về sinh học dược thần kinh rất phát triển đã giúp mang lại nhiều hiệu quả chăm sóc sức khỏe tâm thần nhiều hơn. Tuy nhiên, tại các quốc gia này, tình trạng thành kiến và phân biệt đối xử với người bệnh tâm thần vẫn còn. Tình trạng trên ở các nước nghèo còn khó khăn hơn nhiều bởi một lẽ đơn giản nhất, là số nhân viên chuyên ngành tâm thần chưa thể đáp ứng với sự phát triển dân số, do đó không thể đáp ứng được công tác chăm sóc, quản lý và điều trị người bệnh tâm thần trong cơ cấu dân số và môi trường sống thay đổi hàng ngày. Một lẽ khác thường gặp hơn, như một nguyên nhân chủ yếu, có khi kín đáo – nhưng hậu quả rất trầm trọng – đó là kỳ thị hóa (stigmatization) người bệnh tâm thần vẫn hiện diện và có lẽ sẽ tác động lâu dài tới sự phát triển của chuyên ngành tâm thần – một ngành chăm lo sức “một nửa” đời sống hạnh phúc của con người.

Thế giới hiện tại có tới 800 triệu người hơn 60 tuổi và có thể lên tới 2 tỷ người vào năn 2050. Nêu tính trung bình, người 60 tuổi có thể sống thêm từ 18,5 đến 21,6 năm thì số người già sẽ nhiều hơn số trẻ em trong tương lai không xa.

Rất nhiều yếu tố xã hội, dân số, yếu tố tâm lý xã hội và yếu tố sinh học góp phần thay đổi trạng thái tâm thần của người lớn tuổi.

Người lớn tuổi phái đối mặt với nhiều thách thức về sức khỏe vì không thể tự sống một mình do đi lại khó khăn, do thể lực yếu ớt “như chuối chín cây”, vì bệnh lý cơ thể, vì bệnh lý tâm thần đòi hỏi phải có nhiều phương thức chăm sóc lâu dài và đương nhiên chi phí phải nhiều hơn. Theo thống kê ở Hoa Kỳ, 20 % người trên 55 tuổi có các rối loạn tâm thần và tỷ lệ này trở nên phổ biến toàn cầu. Bệnh tâm thần ở người lớn tuổi khó phát hiện, đôi khi từ chính bản thân họ và họ thường từ chối tìm kiếm sự giúp đỡ từ cộng đồng, kế cả từ người thân.

Các yếu tố như thông tin tang chế, bệnh lý thực thể nặng của người thân (kể cả của người không quen biết trong cộng đồng dân cư) thường tác động tới cảm xúc và có thể là nguyên nhân dẫn đến suy giảm hoạt động tâm thần ở người lớn tuổi.

Ngày càng nhiều người lớn tuổi chết vì các bệnh không lây nhiễm như bệnh tim , ung thư, đái tháo đường nhiều hơn các bệnh lý do nhiễm trùng, nhiễm ký sinh trùng. Ảnh hưởng của những loại bệnh này đối với tâm thần là rất lớn, ví dụ trầm cảm ở người đái tháo đường làm giảm khả năng tuân thủ điều trị, giảm kiểm soát chuyển hóa, giảm chất lượng cuộc sống và tăng chi phí điều trị, tàn phế và mất sản phẩm xã hội và cuối cùng là tăng nguy cơ tử vong.

Các bệnh lý tâm thần thường gặp ở người lớn tuổi:
1. Sa sút tâm thần
Năm 2012, Hội Alzheimer Quốc tế đánh giá có tới 4,7 % người trên 60 tuổi bị bệnh Alzheimer (chỉ chiếm khoảng 50% các trường hợp sa sút tâm thần), tương đương 35,6 triệu người chung sống với bệnh Alzheimer và sẽ tăng gấp 2 lần mỗi 20 năm. Khoảng 60 – 80 % trường hợp sa sút tâm thần do thoái hóa thần kinh não bộ như bệnh Alzheimer, các bệnh thoái hóa thần kinh khác cũng là nguyên nhân sa sút tâm thần như bệnh Parkinson, bệnh Huntington. Một số bệnh gây tổn hại não bộ như đột quỵ do nguyên nhân mạch máu, bệnh xơ vữa mạch máu như tăng huyết áp, tăng cholesterol, … Ngoài ra còn có các bệnh lý khác như chấn thương sọ não, u não, xơ cứng rải rác lan tỏa, sử dụng ma túy… cũng có thể dẫn tới sa sút tâm thần.

Chi phí chăm sóc điều trị bệnh Alzheimer so với thu nhập quốc dân tính theo đầu người thay đổi từ 0,24 % ở nước nghèo và 1,24 % ở nước giàu. Hiện nay chưa có phương pháp trị liệu khỏi bệnh Alzheimer đồng thời với quan niệm và hiểu biết về căn bệnh này là rào cản phát hiện chẩn đoán sớm.

2. Trầm cảm
Triệu chứng trầm cảm ở người lớn tuổi có phần khác với trầm cảm ở người ít tuổi, đó là nhiều biểu hiện thực thể hơn, đặc biệt triệu chứng đau, do đó tỷ lệ bệnh lý đồng thời cao hơn và tạo ra thách thức chẩn đoán cho bác sĩ chuyên khoa. Biểu hiện giảm quan tâm hứng thú thường được bỏ qua vì quan niệm “bình thường” ở người lớn tuổi, nhất là đối với người Việt Nam chúng ta. Các biểu hiện lo lắng, sợ sệt và mất tin tưởng trở nên phổ biến hơn. Rất nhiều nghiên cứu đã chứng minh tình trạng stress, trầm cảm ngay sau tuổi trung niên góp phần làm tăng nguy cơ sa sút tâm thần.

Trầm cảm ở người lớn tuổi có thể chữa trị được, nhưng thách thức đầu tiên là nhận ra bệnh trầm cảm và giúp người bệnh tìm đến bác sĩ chuyên khoa tâm thần sớm. Chỉ định dùng thuốc chống trầm cảm đòi hỏi thật cẩn thận về liều lượng và nên kết hợp chăm sóc tâm lý trị liệu. Cần lưu ý người lớn tuổi bị trầm cảm nặng không được chữa trị có thể dẫn tới tự tử hoặc lạm dụng rượu.

3. Lo âu
Các rối loạn lo âu , cơn hoảng loạn và các ám ảnh sợ gây tác động xấu đến cuộc sống rất lớn ở 10 % người lớn tuổi. Lo lâu làm tăng các triệu chứng bệnh lý thực thể và việc điều trị cần kết hợp với điều trị trầm cảm cũng như với bệnh lý cơ thể kèm theo.

Stress, lo âu trầm cảm và một số thể loại ám ảnh ngày nay hầu như không thể tránh được. Tuy nhiên, chúng ta có thể giảm bớt hậu quả xấu kéo dài nếu đi khám chuyên khoa sớm, đừng bao giờ tự dùng thuốc và lạm dụng thuốc chuyên khoa tâm thần vì đặc tính tương tác  phức tạp của chúng.

4. Các rối loạn tâm thần khác
Các bệnh tâm thần khác, từ rối loạn khi sắc lưỡng cực đến các xung động ám ảnh, nghiện ma túy hay các bệnh ít gặp như tâm thần phân liệt vẫn có thể xảy ra ở người lớn tuổi. Các bệnh loạn thần cũng thường gặp và là nguyên nhân dẫn đến các triệu chứng ảo giác, niềm tin bất thường và suy giảm khả năng tư duy. Tỷ lệ các rối loạn trên có thể lên tới 5 % người lớn tuổi trong cộng đồng và cao hơn nhiều ở các nhà dưỡng lão.

Làm thế nào để ổn định trạng thái tâm thần khi lớn tuổi.

Khi lớn tuổi, chúng ta không còn khả năng nhớ lại những sự kiện mới xảy ra hay nhớ chi tiết một cách nhanh chóng như khi còn trẻ. Từ 30 tuổi, não bộ chúng ta bắt đầu nhẹ đi, mạng lưới thần kinh và dòng máu tưới nuôi não cũng bắt đầu suy giảm cho dù  não bộ chúng ta cũng thích ứng và sản sinh những thành phần mới cũng như có thể giữ lại được khả năng hoạt động tâm thần, giữ lại được trí tuệ nhưng chúng ta cần nhiều thời gian rèn tập.

Gần đây nhiều nghiên cứu đã chứng minh giữ gìn sức khỏe thể chất góp phần “giữ gìn sức khỏe của não bộ”, hoạt động cơ thể và tiết chế ăn uống giúp giảm nồng độ cholesterol trong máu và huyết áp thấp cũng giúp “sức khỏe não bộ”, sức lực dồi dào cho phép cơ thể phân phối nhiều oxy cho não bộ. Hơn nữa, các hoạt động kích thích não bộ như chơi chữ, đọc sách báo, học kỹ năng mới cũng giúp gìn giữ “sức khỏe não bộ”.

Để gìn giữ “sức khỏe não bộ” và ngăn ngừa bệnh tâm thần, chúng ta hãy chủ động hoạt động cơ thể một cách đều đặn sẽ mang lại rất nhiều lợi ích như :

• Duy trì và cải thiện trí nhớ.
• Duy trì và cải thiện khả năng hoạt động tâm thần.
• Phòng ngừa sa sút tâm thần (suy giảm hoạt động trí tuệ)
• Vui vẻ, phòng ngừa và làm nhẹ trầm cảm
• Cải thiện sức khỏe thể lực.

Trong thực tế, nhận thức của rất nhiều người còn chưa đúng và có phần đơn giản như chưa có chữ tâm thần. Có rất nhiều tên gọi bệnh lý loạn tâm thần như “khùng, mát, chạm, chập, tửng,…”, thậm chí “té giếng” ( ) như để né tránh bị gắn mác “điên” hay mác “tâm thần”. Người bị bệnh động kinh, bệnh nhân hay gia đình có người tự tử vì trầm cảm, người nghiện ma túy vẫn đang còn bị xa cách như một sự kỳ thị tinh tế trong mọi quan hệ xã hội. Tình trạng này có thể làm trì trệ phát triển chuyên khoa tâm thần mà hơn 200 năm trước các bậc tiền bối đã nhắc nhở không riêng cho nhân viên ngành y mà cho tất cả mọi người.

Tâm thần ngày càng trở thành một chuyên khoa phức tạp cần có sự kết hợp giữa những tiến bộ của khoa học sinh học thần kinh với hiểu biết về sự đa dạng, phong phú trong nhận thức – hành vi của con người đồng hành với sự phát triển xã hội.  Chính vì vậy, một cái nhìn khoa học và nhân văn trong quy hoạch phát triển chuyên ngành tâm thần trong chiến lược chăm sóc bảo vệ sức khỏe hiệu quả luôn là ước mơ hiện thực, trước nhất là của người bệnh tâm thần, của thân nhân bệnh nhân và của tất cả mọi thành viên xã hội đã, đang và sẽ bị tác động của các bệnh tâm thần.